Toespraak Ton Elias bij de ondertekening van de Akte van Bewaring voor het openbaar maken van het archief van de VVD-Tweede Kamerfractie 1963-2002. 

Geachte genodigden, van harte welkom in deze leesruimte, dé plek waar door de VVD-fractie informatie is opgezogen – en roddels zijn uitgewisseld niet te vergeten! Een speciaal welkom natuurlijk voor de betrokkenen vanuit het Nationaal Archief en van de organisatie Doc-direkt, verantwoordelijk voor de bewerking van het archief. Verder natuurlijk een speciale vermelding voor Sylvia Bakker, onvermoeibaar strijdster voor archivering en behoud en de organisator van deze bijeenkomst – en ook VVD-collegae, een enkele oud-collega en medewerkers van onze fractie.

Dit is, dames en heren, een speciaal moment.

De VVD-fractie geeft haar archief officieel in bewaring aan het Nationaal Archief. Door deze overdracht wordt de VVD-historie voor het publiek toegankelijk en kunnen onderzoekers en wetenschappers ons archief gaan navorsen en uitpluizen voor hun werkzaamheden.

Waarom is dit archief bijzonder?

De VVD is een van de oudste nog bestaande Nederlandse politieke partijen en dit omvangrijke archief behelst dan ook een mooi tijdsbeeld van de naoorlogse periode tot de 21e eeuw. Ook zijn technologische ontwikkelingen in de organisatiecultuur en -structuur van de Tweede Kamer én van een politieke fractie in dit archief weerspiegeld.

Op dinsdag 27 juli 1948 trad de eerste VVD-fractie in de Tweede Kamer aan. Onder voorzitterschap van VVD oprichter Pieter Oud lieten zeven heren en één dame, mevrouw Fortanier – De Wit, het liberale VVD-geluid horen.

De Kamerleden hadden destijds geen ondersteuning in de vorm van persoonlijk medewerkers, beleidsmedewerkers of voorlichters en organiseerden en administreerden derhalve hun activiteiten zelf. Waar wij ons tegenwoordig wenden tot digitale bronnen als Parlis, ons digitale documentensysteem, of TweedeKamer.nl, waren de bibliotheek en de handelingenkamer dé informatiebronnen voor onze voorgangers. En ook daar moesten zij zelf in spitten en ploeteren, want er was immers geen fractie-organisatie.

Dat is een van de redenen waarom dit archief documenten bevat vanaf 1963 en niet vanaf de eerste fractie in 1948. Fractievoorzitter Pieter Oud was vanaf 1949 tevens partijvoorzitter en tot 1 juni 1952 burgemeester van Rotterdam. In die functies werd hij administratief ondersteund en daardoor is het aannemelijk dat activiteiten voor zijn fractievoorzitterschap ook vanuit die functies werden afgestemd. Het privé-archief van professor Oud, met documenten van de Kabinetsformaties in 1948, 1956, 1959, 1960 en 1961 is al eerder aan het Nationaal Archief overgedragen en wordt regelmatig geraadpleegd voor publicaties over die tijd. Ander fractiemateriaal uit die periode is helaas niet bewaard gebleven.

Pas na 1963, toen de minzame Edzo Toxopeus Oud was opgevolgd als fractievoorzitter, werden er binnen de fractie steeds meer documenten gemaakt, bewaard en werd er eigen documentatie verzameld. Tot in de jaren ’60 werden fracties niet financieel ondersteund. Het ter beschikking stellen van financiële middelen voor personele ondersteuning aan fracties begon in 1964 met 15.000 gulden voor alle fracties in totaal. Met als toelichting dat wegens toeneming van de werkzaamheden van de fracties deze niet of niet meer voldoende konden beschikken over het personeel van de Kamer, de griffie. Ter vergelijking, aan het begin van deze eeuw was dit bedrag opgelopen tot ruim 32 miljoen gulden voor de gezamenlijke fracties.

De later legendarisch onverstoorbare Annelien van de Kappeyne Coppello, die we nog kennen van de naar haar genoemde zaal in dit complex; waar tegenwoordig een koffiebarretje huist, was de eerste medewerker van de fractie. Zij ondersteunde fractievoorzitter Molly Geertsema. In 1970 kwamen daar een voorlichter, vier beleidsmedewerkers en drie secretaresses bij. Door de regeling “Bewerktuiging Individuele Kamerleden” van 1 september 1974 kwam er ook voor het eerst individuele ondersteuning voor Kamerleden. Vlak daarvoor, in 1971, was de eerste ambtelijk secretaris aangetreden, een gesjeesde rechtenstudent genaamd Jozias van Aartsen.

Hierdoor veranderde ook de werkwijze van de Kamerleden. Eind jaren ’80 nam de automatisering een vlucht en vanaf 1995 begon de VVD-fractie de audiovisuele en digitale mogelijkheden van die tijd te benutten. Dit verklaart ook de grote hoeveelheid in het archief aanwezige diskettes en audiovisueel materiaal uit die periode.

Ook een in 2000 gemaakte film van ruim 50 jaar VVD-fractie, met de titel “Politiek is niet voor bange mensen”, bevindt zich in dit fractie-archief; deze is te raadplegen bij het Instituut voor Beeld & Geluid in Hilversum. We hebben in het archief overigens ook een voorraad vrouwencondooms aangetroffen, een anekdote die ik verder graag overlaat aan de Rijksarchivaris…

Het VVD fractievoorzitterschap in de hier beschreven archief-periode is na Pieter Oud en Edzo Toxopeus nog vervuld door Molly Geertsema, Hans Wiegel, Koos Rietkerk, Ed Nijpels, Joris Voorhoeve, Frits Bolkestein, Hans Dijkstal en Gerrit Zalm. Ik heb het bijzondere voorrecht gehad hen (op Oud en Toxopeus na dan) allemaal niet alleen gekend, maar ook weleens geïnterviewd te hebben. Het fractie-archief bevat van hen archiefmateriaal en ook van spraakmakende VVD-Kamerleden als Jan Franssen, Frits Portheine en Len Rempt-Halmmans de Jongh – aan haar bijdrage in de jaren ’80 van de vorige eeuw over de vanzelfsprekendheid van homo’s voor de klas kon ik onlangs nog refereren toen ik namens de VVD-fractie het woord mocht voeren bij het definitief schrappen van de vermaledijde ‘enkele-feit-constructie’. Liberale lijnen trekken vaak lang door.

Gezelligheid is ook iets dat ons liberalen kenmerkt, al bent ú hier natuurlijk allemaal voor de tekenceremonie; niet voor de borrel.

Een gezellige, warme en hechte band tussen VVD’ers loopt dan ook als een rode draad door dit archief. In voorspoed, zoals een bedankbriefje van de toenmalig vice minister-president Hans Wiegel aan Erica Terpstra, waarin hij bekent met weemoed terug te denken aan zijn collega-Kamerleden.

En in tegenspoed, zoals het bijzondere boekje dat de fractie maakte met persoonlijke herinneringen aan VVD-Kamerlid Philippe Brood – hij kwam in 2000 op slechts 35-jarige leeftijd te overlijden op zijn werkkamer aan het Binnenhof.

Kamerlid Els Veder-Smit, later staatssecretaris van Volksgezondheid, was een van de eerste penningmeesters binnen de fractie. Haar ‘kasboekje’ met uitgaven en inkomsten van de fractiefinanciën van 1968 t/m 1975 is in de vorm van een klein bloknootje teruggevonden en ligt daar onder de glazen stolp tentoongesteld. Daaruit valt onder meer op te maken dat regelmatig bloemen werden gestuurd en cadeaus werden gegeven bij bijzondere gebeurtenissen. Ook bevat het archief politieke documenten, bijvoorbeeld de spreekpunten waarmee de VVD-fractie het Kamerlid met de milieuportefeuille machtigde om in 1989 daags voor het beslissende kabinetsberaad krachtige taal uit te slaan over het reiskostenforfait. Daarover zou het tweede kabinet-Lubbers vervolgens vallen, waarna de VVD in de oppositie terechtkwam.

Jarenlang werden inbrengen, persberichten en schriftelijke vragen bij voorlichting op “de bank” gelegd. Journalisten en medewerkers die iets wilde weten, waaronder ikzelf, kregen te horen: “Het ligt op de bank”. NB veel persberichten uit de periode 1970 t/m 2001 zijn bewaard gebleven en bevinden zich in dit archief.

Dames en heren, hier, in de leesruimte van de VVD-Fractie op het Binnenhof hebben, zoals ik begon te vermelden, veel leden en medewerkers van de VVD-Tweede Kamerfractie jarenlang, en nog tot op heden, kamerstukken en kranten tot zich genomen. Zij hebben hier met elkaar van gedachten gewisseld, informatie, roddels en politiek nieuws gedeeld. Het archief waarover we nu spreken is hier ontstaan en gevormd en het is dan ook van hieruit dat we het met licht nostalgische gevoelens, maar ervan overtuigd dat het in goede handen komt en z’n toekomstig historisch nut bewijzen zal, overdragen aan het Nationaal Archief door het tekenen van de Akte van Bewaring. Voor wij dat doen, geef ik graag eerst het woord aan Algemeen Rijksarchivaris Marens Engelhard. Ik dank u zeer.